De politiek moet bij grote digitale platforms openheid afdwingen over hoe nieuws en berichtgeving wordt beïnvloed. Dat beveelt de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) aan in het advies ‘Zoeken naar waarheid’. Het advies wordt deze donderdag aan minister Ollongren (Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties) aangeboden.
De minister heeft de ROB vorig jaar gevraagd om advies inzake overheidsbeleid als het gaat om de invloed die de digitalisering heeft op het functioneren van de Nederlandse democratie. Daarbij moest de ROB de kansen en gevaren van digitalisering analyseren en een handelingsperspectief bieden. De Raad heeft nu gekozen voor de focus op waarheidsvinding, omdat dit proces een belangrijke rol speelt bij het bepalen, bekritiseren en bijsturen van de koers van beleid.
Naar waarheid zoeken
Voor de democratie is het cruciaal dat iedereen naar waarheid kan blijven zoeken, aldus het advies. Voorbeelden zijn politici die elkaar op feiten bevragen, wetenschappers die feiten onderzoeken en journalisten die feiten onthullen. Aan dit proces geeft digitalisering mede richting en het kan zowel een belofte zijn als een bedreiging (nepnieuws, alternatieve feiten).
Als het gaat om de democratie lijkt het steeds vaker om een bedreiging te gaan. Behalve nepnieuws komen zaken zoals filterbubbels en manipulatie de democratie niet ten goede. Zo kan digitalisering waarheidsvinding onder druk zetten.
De ROB roept daarom de regering en Staten-Generaal op tegenmachten te organiseren. Dat kan door transparantie af te dwingen over de manier van beïnvloeding op digitale platforms. Het is één van de vijf strategieën voor het waarborgen van waarheidsvinding die wordt besproken in het advies ‘Zoeken naar waarheid’.
Digitale beproevingen
De Raad benoemt drie digitale beproevingen:
- Desinformatie: een vrees is dat door digitalisering desinformatie sneller vervaardigd en (gericht) verspreid kan worden. Denk aan nepnieuws, complottheorieën en propaganda.
- Desintegratie: een risico is dat door digitalisering parallelle werelden ontstaan die niet meer met elkaar kunnen worden verbonden, bijvoorbeeld door filter bubbels, echokamers en digitale schandpalen.
- Despotisme: een gevaar is dat burgers door digitalisering makkelijker beïnvloed kunnen worden zonder dat zij dit door hebben, zoals bij (heimelijke) microtargeting door bedrijven of (buitenlandse) politici.
Hoewel deze beproevingen worden gezien als een bedreiging voor de democratie, betoogt de Raad dat er ook een belofte in schuilt. Een democratie die deze weet te doorstaan wordt sterker. Denk aan burgers die kritisch blijven, er ondanks verschillen samen uitkomen en indien nodig de macht weerspreken. Voorwaarde is wel dat processen van waarheidsvinding in de democratie worden gewaarborgd.
Aanpak waarheidsbevinding
Voor de waarborging van waarheidsvinding schetst de ROB vijf strategieën:
- Vergroot het vertrouwen in instituties voor waarheidsvinding door zelf het goede voorbeeld te geven.
- Maak burgers weerbaar tegen desinformatie door kritisch burgerschap te stimuleren.
- Voorkom desintegratie door met anderen te bouwen aan platforms voor democratische gedachtewisseling.
- Bestrijd despotisme door tegenmachten te organiseren.
- Doorbreek waarheidsschroom door het gesprek over waarheid te blijven voeren.
